Қазақ Тіліндегі Дауыссыз Дыбыстардың Жіктелуі Және Түрлері
Қазақ тілі – түркі тілдерінің бірі, байырғы тарихы мен мәдениеті бар тіл. Тілдің дыбыстық жүйесі күрделі және көп қырлы болып келеді. Бұл жүйенің маңызды бөлігі дауыссыз дыбыстар болып табылады. Дауыссыз дыбыстар сөздердің мағынасын ажыратуда үлкен рөл атқарады және тілдің дыбыстық құрылымын қалыптастырады. Сондықтан, қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың түрлерін және олардың ерекшеліктерін түсіну тілді терең меңгерудің маңызды қадамы болып табылады. Бұл мақалада біз қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың түрлерін, олардың жіктелуін және айтылу ерекшеліктерін қарастырамыз.
Дауыссыз дыбыстардың жалпы сипаттамасы
Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар дауысты дыбыстардан өзгеше айтылады. Дауысты дыбыстар кедергісіз, еркін айтылса, дауыссыз дыбыстар ауа ағынының ауыз қуысында белгілі бір кедергілерге ұшырауы арқылы жасалады. Бұл кедергілер тілдің, еріннің, тістің қатысуымен пайда болады. Қазақ тілінде 25 дауыссыз дыбыс бар, олар әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі. Дауыссыз дыбыстарды жіктеудің негізгі принциптеріне қатыстылығы, жасалу орны және жасалу тәсілі жатады.
Дауыс қатысына қарай жіктелу
Дауыс қатысына қарай дауыссыз дыбыстар қатаң, ұяң және үнді болып бөлінеді. Бұл жіктеу дауыс байламдарының қатысу дәрежесіне негізделген.
- Қатаң дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар тек қана сырыл дыбыстан тұрады, дауыс қатыспайды. Қазақ тіліндегі қатаң дауыссыз дыбыстарға: п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, ч, ц, х, һ жатады. Мысалы: қалам, сағат, шаң. Бұл дыбыстардың айтылуы кезінде дауыс байламдары дірілдемейді, ауа ағыны еркін шығады.
- Ұяң дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар сырыл мен дауыстың қатысуымен жасалады. Ұяң дауыссыз дыбыстарға: б, в, г, ғ, д, з, ж, г жатады. Мысалы: бала, дәптер, жаз. Ұяң дыбыстарды айтқанда, дауыс байламдары қатаң дыбыстарға қарағанда көбірек дірілдейді.
- Үнді дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстарда дауыс басым болады, бірақ сырыл да қатысады. Үнді дауыссыз дыбыстарға: м, н, ң, л, р, у, й жатады. Мысалы: ана, мың, жыл. Үнді дыбыстарды айтқанда, дауыс байламдары қатты дірілдейді, ал ауа ағыны мұрын қуысы арқылы өтеді.
Жасалу орнына қарай жіктелу
Дауыссыз дыбыстар жасалу орнына қарай еріндік, тіл алды, тіл ортасы және тіл арты болып бөлінеді. Бұл жіктеу дыбыстардың қай мүшелердің көмегімен жасалатынына негізделген.
- Еріндік дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар еріннің қатысуымен жасалады. Еріндік дыбыстарға: п, б, м, ф, в жатады. Мысалы: балық, май, парта. Еріндік дыбыстардың айтылуы кезінде ерін бір-біріне жақындасып, ауа ағынына кедергі жасайды.
- Тіл алды дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар тілдің ұшы мен алдыңғы жағының қатысуымен жасалады. Тіл алды дыбыстарға: т, д, с, з, ц, ч, ш, щ, ж, л, р, н жатады. Мысалы: тас, су, нан. Тіл алды дыбыстардың айтылуы кезінде тілдің ұшы жоғарғы тістерге немесе альвеолаға тиіп, ауа ағынын бөгейді.
- Тіл ортасы дауыссыз дыбыстары. Бұл дыбыстар тілдің ортасының қатысуымен жасалады. Қазақ тілінде тіл ортасы дауыссыз дыбысына й дыбысы жатады. Мысалы: ой, үй, жай. Тіл ортасы дыбысының айтылуы кезінде тілдің ортасы таңдайға көтеріліп, ауа ағынына кедергі жасайды.
- Тіл арты дауыссыз дыбыстары. Бұл дыбыстар тілдің артқы жағының қатысуымен жасалады. Тіл арты дыбыстарға: к, қ, г, ғ, х, һ, ң жатады. Мысалы: қала, көл, мың. Тіл арты дыбыстарының айтылуы кезінде тілдің түбі таңдайға көтеріліп, ауа ағынын бөгейді.
Жасалу тәсіліне қарай жіктелу
Дауыссыз дыбыстар жасалу тәсіліне қарай ызың, шұғыл, мұрын жолды және бүйір жолды болып бөлінеді. Бұл жіктеу ауа ағынының кедергіден өту жолына негізделген.
- Ызың дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар ауа ағынының тар арнадан өтуі арқылы жасалады. Ызың дыбыстарға: ф, в, с, з, ш, ж, х, һ жатады. Мысалы: саз, шаң, хат. Ызың дыбыстарды айтқанда, ауа ағыны тар арнадан өтіп, ызылдаған дыбыс шығарады.
- Шұғыл дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар ауа ағынының толық тоқтатылып, кенеттен шығарылуы арқылы жасалады. Шұғыл дыбыстарға: п, б, т, д, к, г, қ, ғ жатады. Мысалы: қала, бала, тас. Шұғыл дыбыстарды айтқанда, ауа ағыны толығымен тоқтатылып, содан кейін күшпен шығарылады.
- Мұрын жолды дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар ауа ағынының мұрын қуысы арқылы өтуі арқылы жасалады. Мұрын жолды дыбыстарға: м, н, ң жатады. Мысалы: ана, мың, нан. Мұрын жолды дыбыстарды айтқанда, ауа ағыны мұрын қуысы арқылы өтіп, дірілдейді.
- Бүйір жолды дауыссыз дыбыстар. Бұл дыбыстар ауа ағынының тілдің екі жанынан өтуі арқылы жасалады. Бүйір жолды дыбысқа л дыбысы жатады. Мысалы: бала, көл, жыл. Бүйір жолды дыбысты айтқанда, тілдің ортасы жоғары көтеріліп, ауа ағыны тілдің екі жанынан өтеді.
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың ерекшеліктері
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың айтылуы мен қолданылуында өзіндік ерекшеліктер бар. Бұл ерекшеліктер тілдің дыбыстық жүйесін күрделендіреді және тілді үйренушілер үшін белгілі бір қиындықтар тудыруы мүмкін.
Дыбыстардың позициялық өзгеруі
Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстардың айтылуы сөздегі позициясына байланысты өзгеруі мүмкін. Мысалы, сөздің соңында келген ұяң дауыссыз дыбыстар қатаңдануы мүмкін. Бұл құбылыс дыбыс үндестігі заңымен түсіндіріледі. Мысалы,
