Belgisiz Tushum Kelishigini Aniqlash Usullari Va Misollar

by Admin 58 views

Ushbu maqolada biz belgisiz qoʻllangan tushum kelishigidagi gaplarni aniqlash va tahlil qilishni oʻrganamiz. Tushum kelishigi oʻzbek tilida gapdagi soʻzlarning oʻzaro munosabatini ifodalashda muhim rol oʻynaydi. Ushbu mavzuni chuqur oʻrganish orqali siz oʻzbek tilidagi grammatikani yaxshiroq tushunasiz va savodliroq yozish hamda gapirish qobiliyatiga ega boʻlasiz. Belgisiz tushum kelishigini aniqlash, misollar orqali tushunish va ularni qo'llash o'zbek tilini mukammal egallashning muhim qismidir.

Tushum Kelishigi Haqida Umumiy Maʼlumot

Tushum kelishigi oʻzbek tilida otlarning bosh kelishikdan keyingi asosiy kelishiklaridan biridir. U koʻpincha harakatning obyekti, yaʼni kimga yoki nimaga taʼsir oʻtkazilayotganini bildiradi. Tushum kelishigi qoʻshimchalari orqali otlar gap ichida boshqa soʻzlar bilan bogʻlanadi va maʼlum bir grammatik vazifani bajaradi. Ushbu kelishik, o'zbek tilining grammatik tuzilishini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Tushum kelishigini to'g'ri ishlatish, fikrni aniq va ravon ifodalash imkoniyatini beradi.

Belgili va Belgisiz Tushum Kelishigi

Tushum kelishigi ikki turga boʻlinadi: belgili va belgisiz. Belgili tushum kelishigi aniq bir obyektga yoʻnaltirilgan harakatni koʻrsatadi va -ni qoʻshimchasi bilan yasaladi. Masalan, “kitobni oʻqidi”. Belgisiz tushum kelishigi esa harakatning obyekti aniq boʻlmagan, umumiy maʼnoda ishlatilganda qoʻllaniladi va koʻpincha qoʻshimchasiz shaklda keladi. Misol uchun, “kitob oʻqidi”. Belgili va belgisiz tushum kelishiklarining farqini tushunish, gapning ma'nosini to'g'ri anglash uchun muhimdir. Belgili tushum kelishigi aniq obyektdagi harakatni, belgisiz tushum kelishigi esa umumiy obyektdagi harakatni ifodalaydi. Bu farqlarni bilish, o'zbek tilida savodli yozish va gapirishning asosidir.

Belgisiz Tushum Kelishigini Aniqlash

Belgisiz tushum kelishigidagi soʻzlar koʻpincha gapda qoʻshimchasiz ishlatiladi. Ularni aniqlash uchun quyidagi xususiyatlarga eʼtibor qaratish lozim:

  1. Gapdagi maʼno: Belgisiz tushum kelishigi koʻpincha harakatning obyekti umumiy maʼnoda ekanligini koʻrsatadi. Misol uchun, “non yedi” gapida “non” soʻzi belgisiz tushum kelishigida, chunki u aniq bir nonni emas, balki umumiy maʼnodagi nonni anglatadi.
  2. Soʻroqqa javob berishi: Belgisiz tushum kelishigidagi soʻzlar koʻpincha “nima” soʻrogʻiga javob beradi. Misol uchun, “nima oʻqidi?” – “kitob”.
  3. Soʻz tartibi: Oʻzbek tilida soʻz tartibi muhim rol oʻynaydi. Belgisiz tushum kelishigidagi soʻz koʻpincha feʼldan oldin keladi. Masalan, “meva sotib oldi”. Belgisiz tushum kelishigini aniqlash uchun, gapning umumiy ma'nosiga, so'roqlarga javob berishiga va so'z tartibiga e'tibor berish kerak. Bu xususiyatlar, belgisiz tushum kelishigidagi so'zlarni boshqa kelishiklardagi so'zlardan ajratib olishga yordam beradi.

Misollar Yordamida Tahlil

Keling, bir nechta misollar orqali belgisiz tushum kelishigini tahlil qilamiz:

  • “Koʻchaga atirgullar ekdim.” Bu gapda “atirgullar” soʻzi belgisiz tushum kelishigida, chunki aniq bir turdagi atirgullar emas, balki umumiy maʼnodagi atirgullar nazarda tutilgan.
  • “Sayohatchilarning barchasini mehmonga taklif qildik.” Bu gapda “sayohatchilarning barchasini” soʻzi belgili tushum kelishigida, chunki aniq bir guruh sayohatchilar nazarda tutilgan.
  • “Qaysi tarixiy shaharlarni koʻrgansiz?” Bu gapda “shaharlarni” soʻzi belgili tushum kelishigida, chunki aniq shaharlar koʻrsatilgan.
  • “Qorboʻron oʻynashni yaxshi koʻraman.” Bu gapda “qorboʻron” soʻzi belgisiz tushum kelishigida, chunki umumiy maʼnodagi qorboʻron oʻyini nazarda tutilgan.

Ushbu misollar orqali biz belgisiz va belgili tushum kelishiklari oʻrtasidagi farqni yaqqol koʻrishimiz mumkin. Belgisiz tushum kelishigi umumiy ma'noni ifodalasa, belgili tushum kelishigi aniq bir obyektni ko'rsatadi. Misollarni tahlil qilish, nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llashga yordam beradi.

Belgisiz Tushum Kelishigining Oʻziga Xos Xususiyatlari

Belgisiz tushum kelishigining bir qator oʻziga xos xususiyatlari mavjud. Ularni bilish, gaplarni toʻgʻri tahlil qilish va tuzishda muhim ahamiyatga ega.

Harakatning Yoʻnalishi

Belgisiz tushum kelishigi harakatning umumiy yoʻnalishini koʻrsatadi. Bunda aniq bir obyekt emas, balki obyektlar sinfi nazarda tutiladi. Misol uchun, “qoʻshiq aytdi” gapida aniq bir qoʻshiq emas, balki qoʻshiq aytish jarayoni nazarda tutilgan. Harakatning yo'nalishini tushunish, gapning ma'nosini to'liq anglashga yordam beradi. Belgisiz tushum kelishigi, harakatning umumiy xususiyatini ko'rsatib, gapga ma'no beradi.

Miqdor va Oʻlchov

Belgisiz tushum kelishigi miqdor va oʻlchovni ifodalashda ham ishlatilishi mumkin. Bunda otlar son, vazn, hajm kabi oʻlchov birliklari bilan birga keladi. Misol uchun, “bir kilo olma oldi” gapida “olma” soʻzi belgisiz tushum kelishigida miqdorni ifodalaydi. Miqdor va o'lchovni ifodalashda belgisiz tushum kelishigining roli katta. Bu xususiyat, gapning aniq va to'liq ma'noni ifodalashiga yordam beradi.

Jarayonni Ifodalash

Belgisiz tushum kelishigi harakatning jarayonini, davomiyligini ifodalashi mumkin. Masalan, “dars qildi” gapida dars qilish jarayoni nazarda tutilgan. Jarayonni ifodalash xususiyati, belgisiz tushum kelishigining muhim jihatlaridan biridir. Bu, harakatning boshlanishi, davom etishi va tugashi kabi bosqichlarini ko'rsatishga yordam beradi.

Belgisiz Tushum Kelishigini Amaliy Qoʻllash

Belgisiz tushum kelishigini amaliyotda toʻgʻri qoʻllash uchun quyidagi tavsiyalarga amal qilish mumkin:

  1. Gap tuzishda eʼtiborli boʻlish: Gap tuzishda harakatning obyektini aniq yoki umumiy ekanligini hisobga olish kerak. Agar obyekt umumiy boʻlsa, belgisiz tushum kelishigini qoʻllash maqsadga muvofiq.
  2. Matnni tahlil qilish: Matnni oʻqishda belgisiz tushum kelishigidagi soʻzlarni aniqlash va ularning maʼnosini tushunishga harakat qilish kerak. Bu matnning umumiy mazmunini toʻgʻri anglashga yordam beradi.
  3. Mashqlar bajarish: Belgisiz tushum kelishigini mustahkamlash uchun turli mashqlar bajarish, testlar yechish foydali. Bu bilimni amaliyotga tatbiq etish koʻnikmasini rivojlantiradi.

Belgisiz tushum kelishigini amaliy qo'llash, o'zbek tilida savodli yozish va gapirish uchun zarurdir. Gap tuzishda e'tiborli bo'lish, matnni tahlil qilish va mashqlar bajarish, bu boradagi ko'nikmalarni oshirishga yordam beradi.

Xulosa

Belgisiz tushum kelishigi oʻzbek tilining muhim grammatik mavzularidan biri hisoblanadi. Uni toʻgʻri aniqlash va qoʻllash orqali siz oʻzbek tilidagi savodxonligingizni oshirasiz va fikringizni aniqroq ifodalay olasiz. Ushbu maqolada keltirilgan misollar va tushuntirishlar sizga belgisiz tushum kelishigini chuqurroq tushunishga yordam beradi degan umiddamiz. Belgisiz tushum kelishigini o'rganish, o'zbek tilini mukammal egallashning kalitlaridan biridir. Bu bilim, sizning savodxonligingizni oshirish va fikringizni aniq ifodalashingizga yordam beradi.

Endi esa, yuqoridagi ma'lumotlardan foydalanib, berilgan gaplar ichidan belgisiz tushum kelishigida kelgan gapni topamiz va daftarga ko'chiramiz:

  1. Ko'chaga atirgullar ekdim.
  2. Sayohatchilarning barchasini mehmonga taklif qildik.
  3. Qaysi tarixiy shaharlarni koʻrgansiz?
  4. Qorboʻron o'ynashni yaxshi koʻraman.

Yuqoridagi gaplarni tahlil qilib, 1- va 4- gaplar belgisiz tushum kelishigida ekanligini aniqlash mumkin:

  • 1-gap: “Koʻchaga atirgullar ekdim.” Bu gapda “atirgullar” soʻzi belgisiz tushum kelishigida.
  • 4-gap: “Qorboʻron oʻynashni yaxshi koʻraman.” Bu gapda “qorboʻron” soʻzi belgisiz tushum kelishigida.

Shunday qilib, belgisiz tushum kelishigidagi gaplarni aniqlash va ularni tahlil qilish orqali o'zbek tilining grammatikasini yaxshiroq tushunish mumkin.