Сөз Тіркесі Бар Сөйлемді Қалай Табуға Болады Қазақ Тілі

Сөз тіркесі – кем дегенде екі сөзден тұратын, мағыналық байланысы бар, бірақ аяқталған ойды білдірмейтін синтаксистік құрылым. Сөз тіркесінің негізгі қызметі – сөйлем құрамындағы сөздердің арасындағы байланысты көрсету. Сөз тіркестері сөйлемнің маңызды бөліктері болып табылады, өйткені олар сөйлемнің мағынасын толықтырып, дәлірек жеткізуге көмектеседі.

Сөз тіркестерінің құрамы әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, есімдік пен зат есімнен, етістік пен үстеуден, сын есім мен зат есімнен және т.б. құралуы мүмкін. Сөз тіркесінің мағынасы оның құрамындағы сөздердің мағынасына тікелей байланысты. Сөз тіркестерін дұрыс қолдану тілдің көркемдігін арттырып, ойды толық жеткізуге мүмкіндік береді.

Сөз тіркестерін талдау барысында олардың құрамына, мағынасына және сөйлемдегі қызметіне назар аудару қажет. Әрбір сөз тіркесінің өзіндік ерекшелігі бар, сондықтан оларды бір-бірінен ажырата білу маңызды. Сөз тіркестері тіл байлығын арттырып, сөйлеу мәдениетін жетілдіруге жол ашады.

Сөз тіркестерінің түрлеріне келер болсақ, олар құрамына қарай жай және күрделі болып бөлінеді. Жай сөз тіркестері екі сөзден тұрса, күрделі сөз тіркестері үш немесе одан да көп сөзден құралады. Мысалы, «қызыл алма» – жай сөз тіркесі, ал «ағаш бұтағының жапырағы» – күрделі сөз тіркесі.

Сонымен қатар, сөз тіркестері мағыналық ерекшеліктеріне қарай да бірнеше түрге бөлінеді. Атап айтқанда, атрибутивтік, объектілік және адвербиалдық сөз тіркестері бар. Атрибутивтік сөз тіркестері заттың белгісін білдірсе, объектілік сөз тіркестері іс-әрекеттің нысанын көрсетеді, ал адвербиалдық сөз тіркестері іс-әрекеттің орындалу жағдайын, уақытын немесе себебін білдіреді.

Сөз тіркесі бар сөйлемді табу үшін алдымен сөйлемдегі сөздердің арасындағы байланысты анықтау керек. Сөз тіркесі кем дегенде екі сөзден тұратындықтан, сөйлемдегі сөздердің мағыналық жағынан бір-бірімен байланысын іздеу қажет.

Сөз тіркестерін табудың ең оңай жолы – сөйлемдегі сөздерге сұрақ қою. Егер бір сөз екінші бір сөзді толықтырып, оған жауап берсе, онда бұл сөз тіркесі болуы мүмкін. Мысалы, «қызыл алма» деген сөз тіркесінде «алма» сөзіне «қандай?» деген сұрақ қойсақ, «қызыл» деген жауап аламыз.

Сөз тіркестерін анықтау барысында сөздердің грамматикалық байланысына да көңіл бөлу керек. Сөз тіркестерінде сөздер көбінесе септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы байланысады. Мысалы, «мектептің ауласы» деген сөз тіркесінде «мектеп» сөзі ілік септігінде тұр, бұл екі сөздің арасындағы байланысты көрсетеді.

Сөз тіркестерін табу кезінде сөйлемнің құрылымын да ескеру қажет. Сөз тіркестері көбінесе бастауыш пен баяндауыштың арасында, анықтауыш пен анықталатын сөздің арасында кездеседі. Сондықтан сөйлемді талдау барысында осы бөліктерге ерекше назар аудару керек.

Сөз тіркестерін табуда қиындық тудыратын жағдайлар да болады. Мысалы, күрделі сөз тіркестерін анықтау оңай болмауы мүмкін. Сондықтан сөз тіркестерін талдау кезінде сабырлылық пен мұқияттылық қажет.

Сөз тіркестерін дұрыс табу үшін тілдік білімнің де маңызы зор. Сөздердің мағынасын, грамматикалық ерекшеліктерін білу сөз тіркестерін ажыратуға көмектеседі. Сондықтан тілдік білімді үнемі толықтырып отыру қажет.

Сөз тіркестерін табудың тағы бір әдісі – контекстке назар аудару. Сөз тіркесінің мағынасы сөйлемнің жалпы мағынасына сәйкес келуі керек. Егер сөз тіркесінің мағынасы контекстке сай келмесе, онда ол қате анықталған болуы мүмкін.

Сонымен қатар, сөз тіркестерін табу үшін сөздіктер мен анықтамалықтарды пайдалануға болады. Егер қандай да бір сөз тіркесінің мағынасы түсініксіз болса, онда сөздіктен оның анықтамасын қарауға болады. Бұл сөз тіркесінің мағынасын дұрыс түсінуге көмектеседі.

Енді берілген сөйлемдерді талдап, қайсысында сөз тіркесі бар екенін анықтайық:

A) Өтірік сөз өрге баспас Бұл мақалда «өтірік сөз» деген сөз тіркесі бар. Себебі, «сөз» сөзіне «қандай?» деген сұрақ қойсақ, «өтірік» деген жауап аламыз. Бұл екі сөз мағыналық байланыста тұр және бірге тіркесіп, тұрақты тіркес құрайды. Мақалдың мағынасы жалған сөздің ешқашан жақсылыққа апармайтынын білдіреді. Бұл жерде «өтірік сөз» тіркесі сөйлемнің мағынасын толықтырып, оған айқындық береді.

Ә) Күн жылынды Бұл сөйлемде сөз тіркесі жоқ. Себебі, «күн» және «жылынды» сөздері бір-бірімен тікелей байланыспайды. «Жылынды» сөзі – баяндауыш, ал «күн» сөзі – бастауыш. Бұл екі сөз сөйлемнің негізгі құрылымын құрайды, бірақ сөз тіркесі болып табылмайды. Сөйлемнің мағынасы күннің ауа райының өзгеруін, жылынуын білдіреді.

Б) Асқар мен Болат ағайынды Бұл сөйлемде де сөз тіркесі жоқ. «Асқар», «Болат» және «ағайынды» сөздері бір-бірімен тікелей байланыспайды. «Асқар» және «Болат» – есімдер, ал «ағайынды» – баяндауыш. Бұл сөздер сөйлемнің құрылымын құрайды, бірақ сөз тіркесі емес. Сөйлемнің мағынасы Асқар мен Болаттың туыстық қатынаста екенін білдіреді.

Сонымен, берілген сөйлемдердің ішінде сөз тіркесі бар сөйлем – А) Өтірік сөз өрге баспас. Бұл сөйлемдегі «өтірік сөз» тіркесі сөйлемнің мағынасын ашатын маңызды бөлік болып табылады. Сөз тіркестерін дұрыс анықтау тілдік талдау жасауда және мәтінді түсінуде маңызды рөл атқарады.